Is boeddhisme toepasbaar in de complementaire zorg?

 

 

Door de integratie van mindfulness binnen de gezondheidszorg kun je de vraag stellen of boeddhisme een grotere rol in de gezondheidszorg kan spelen. Mindfulness is immers maar een klein onderdeel van de boeddhistische psychologie. Het boeddhisme heeft meer te bieden buiten het eventuele religeuze aspect.

 

 

In dit artikel wordt geen inhoudelijke aandacht besteed aan mindfulness. Daar is en wordt al heel veel over gesproken en geschreven. Wel kan het interessant zijn om de kern van boeddhisme uiteen te zetten en ook de plaats die mindfulness daarin heeft weer te geven. Dit artikel is niet beoeld als promotie voor boeddhisme binnen de gezondheidszorg. Het geeft meer een inzicht in de basis van het boeddhisme om een mening te kunnen vormen of boeddhisme wel of niet iets kan betekenen binnen complementere praktijken. Goede of slechte meningen bestaan in deze context niet. Het is een persoonlijke kwestie of iets wel of niet aanspreekt. 

 

 

 

 

Is boeddhisme een religie?

 

 

Als je onder religie verstaat dat de wereld en de mens door een schepper is ontstaan of dat er een hogere macht of Godheid bestaat die over het lot van de mens beschikt, dan is boeddhisme geen religie. Praktiseren van boeddhisme betekent niet dat je 'ergens' in gelooft. Je kunt het zien als een pad wat je bewandelt. Gedurende die wandeling ontwikkel je bepaalde kwaliteiten die je bevrijden van gevoelens als onvrede, afkeer, haat en hebzucht, doordat je de oorzaak van emoties en gevoelens doorziet. Anders gezegd komt er meer inzicht in de mind en hoe en wanneer deze ons belemmert.

 

 

Boeddhisme gaat primair over geluk en vrede voor iedereen. Praktisch alle religies gaan hierover. Vanuit een zuivere intentie kunnen alle geloven en filosofieën samengaan met de universele aspecten van het boeddhisme, waar het over geluk en vrede gaat. Het boeddhisme kent een schat aan wijsheden en kan op ieder individueel niveau beoefend worden, wat dan meestal bestaat uit meditatie. Uiteindelijk gaat het om de ervaringen in het hier en nu. Wat buiten het hier en nu ligt zijn constructies van de mind.

 

 

 

Zijn Boeddhistische lessen (Dharma) moeilijk?

 

 

Het kernidee binnen het boeddhisme is dat ieder levend wezen een boeddhanatuur in zich heeft, maar dat deze bij het overgrote deel van de wezens in een slapende toestand verkeert. Het goede nieuws is dat deze natuur kan ontwaken en tot expressie kan komen. Wanneer de boeddhanatuur volledige bloei in het lichaam verankerd is, kan gesproken worden over een staat van verlichting (Nirwana). Dit is een staat van ZIJN waarin 'de verlichte' bevrijd is van het lijden (dukkha) Zoals aan het lijden van ziekte, ouderdom en dood.

 

Het woord 'lijden' wordt in onze samenleving niet veel gebruikt. Het heeft een bepaalde lading en een beeld dat lijden bestaat uit fysieke pijn, ongeneeslijk ziek zijn, problemen in de privé en/of werksfeer waar dreiging vanuit gaat. Volgens de Boeddha wordt leed ook veroorzaakt door hebzucht of verlangen, boosheid en onwetendheid. Iedereen heeft wel in meer of mindere mate deze drie vergiften, zoals het genoemd wordt, in zich. Soms heel subtiel door het najagen van succes en/of materie (hebzucht), het willen hebben wat een ander heeft, een verlangen naar meer aandacht, boosheid of irritatie en onwetendheid over eenheid, vergankelijkheid en veranderlijkheid. Als je je eigen hebzucht/verlangen en boosheid/irritatie gaat onderzoeken kun je ontdekken dat je hier niet gelukkig en tevreden door wordt. Dit betekent niet dat we deze gevoelens uit moeten wissen. Het betekent dat we gaan inzien waarom we deze emoties hebben en demanier waarop deze zich manifesteren en wat de effecten zijn. Het is een onderdeel om de onwetenheid om te zetten in wijsheid. Het is het leed zelf, waar iedereen mee te maken heeft, wat een mogelijkheid biedt om daarvan bevrijdt te worden.

 

De Boeddha onderwees het ontstaan van leed, dat er een remedie voor leed bestaat en het pad wat daarvoor bewandeld kan worden. Het onderwees dit vanuit de wens dat alle levende wezens bevrijd van leed zouden worden. Dat wordt 'verlichting' genoemd. De ervaring van verlichting is niet in woorden te vatten. Toch is er een innerlijk weten dat verlichting bestaat en waar onbewust hartstochtelijk naar gezocht wordt. Meestal in iets dat buiten onszelf ligt. De lessen van de Boeddha kunnen leiden tot de staat van verlichting. Door de kennis en beoefeningen als meditatie. De kennis wordt niet klakkeloos aangenomen. Het is een handreiking om deze kennis te toetsen aan de eigen ervaringen.

 

De Boeddha beschikte over een geniaal vermogen om lezingen te geven die volledig aansloten op het niveau van zijn toehoorders. De verschillende lessen zijn in de loop van de tijd in verschillende stromingen gedefinieerd en aangevuld. Ook na het overlijden van de Boeddha zijn geschriften ontstaan.

 

De stromingen zijn geen afsplitsingen. Meer een mogelijkheid om iedereen in de gelegenheid te stellen met boeddhisme bezig te zijn. Op ieder niveau en interessegebied. Dit betekent niet dat er een begin en een eind is of dat je bepaalde modules moet doorlopen. De leer uit de verschillende tradities zijn met elkaar verweven, maar leggen verschillende nadrukken. Je kunt beginnen met wat je het meest aanspreekt en dan zie je wel waar het naar toe gaat. Belangstelling voor boeddhisme begint meestal met het lezen van boeken. Als je niet weet vanuit welke traditie dit boek is geschreven, dan kan een volgend boek uit een andere traditie een andere benadering beschrijven. Deze diversiteit aan benadering kan verwarring met zich meebrengen, waardoor het bijna onmogelijk wordt om de stof te volgen. De basis is echter in iedere stroming gelijk. En dat is een pad te volgen waar bevrijding en wijsheid kan ontstaan voor ieder voelend wezen.

 

 

 

Wat zijn de stromingen?

 

 

De Hinayana, Mahayana en Vajrayana zijn de belangrijkste stromingen in het boeddhisme, die op hun beurt ook weer diverse varianten kennen met een specifiek aandachtsgebied. Zoals bijvoorbeeld ZEN, wat uit het Mahayana ontwikkeld is en inmiddels ook weer uit verschillende stromingen bestaat.

Ook wordt het Tibetaans Boeddhisme appart genoemd, waarbij bepaalde Hindoeistische yoga-oefeningen en Tantra samengaan met de leer van de Boeddha. Het tantrische pad, wat de Boeddha ook onderwees, is de fundering van het Tibetaans boeddhisme.

 

 

 

Hinayana ook wel het Kleine Voertuig of Theravada

 

 

Hynayana is gericht op het onderzoek naar gedachten (de geest), emoties en patronen en hoe die ontstaan. De beoefening bestaat vooral uit meditaties die erop gericht zijn de spanningen vanuit de geest te leren ontspannen. Dit maakt de gedachten transparanter, waardoor je losser komt van je emoties en alerter bent op wat je doet. Het effect is dat je helderder naar situaties kunt kijken. De lessen uit de Hinayana zijn voor jezelf. Het gaat voornamelijk om inzicht te krijgen in jezelf.

 

 

 

Mahayana, of het Grote Voertuig

 

 

Waar Hinayana gericht is op jezelf, kijkt de Mahayana naar de bevrijding van alle andere levende wezens. Het geluk van anderen staat voorop. Je kunt hier niet in fasciliteren als het inzicht in jezelf ontbreekt. In Mahayana ontbreekt het dus niet aan zelfonderzoek waar het 'ik' door ontmanteld wordt. Hierdoor komt het aspect van leegte of ruimte vrij. Met betrekking tot de ontwikkeling van de geest betekent dit dat het inzicht van leegte openheid van de geest met zich meebrengt, waarin alles kan ontstaan en weer kan oplossen. In grote lijnen ontwikkelt de Mahayana positieve gevoelens en positief handelen in relatie met anderen.

 

 

Zen

 

Zen kan niet in dit artikel ontbreken gezien het woord Zen vaak gebruikt wordt. Zen is een ontwikkeling vanuit Mahayana. Binnen Zen staat de zitmeditatie centraal, tegenwoordig in combinatie met loop-meditatie. De filosofie van Zen draait om concentratie, ook wel zuivere aandacht genoemd. Er wordt gestreefd naar inzicht, door het logische denken uit te schakelen. Een effectieve oefening bestaat uit de dagelijkse handelingen, zoals eten en drinken volgens vastgestelde regels te doen. Het Zen-Boeddhisme is gericht op het praktisch handelen. 

Zenmediatatie wordt tegenwoordig veel toegepast om met stress en moeilijkheden om te gaan. Vaak wordt de beoefening uit de boeddhistische context getrokken, waardoor een effectieve beoefening om fysiek en mentaal te ontspannen overblijft. Tegenwoordig kan Zen zodanig uitgedund worden dat de diepere inzichten, die de traditionele Zen beoefening beoogt, verloren raakt. Het komt dan in mijn idee overeen met een dame-blance zonder chocola. Het is de vraag is of het erg is dat de diepere lagen achterwege gelaten worden als het daardoor toegankelijker wordt en zodoende mogelijk plaats inneemt binnen de gezondheidszorg.  

 

 

 

Vajrayana of Tantrayana of het Diamanten Voertuig

 

 

De Vajrayana maakt eigenlijk deel uit van de Mahayana, maar wordt vaak als aparte stroming gezien en benoemd. De beoefening is gericht op de persoonlijke individuele verwezenlijking van bevrijding. Een belangrijke rol speelt het aspect van leegte, herkenning dat alles energie is en dat alles voortdurend onderhevig is aan verandering en op elkaar inwerkt. Yoga-oefeningen en meditaties bevorderen het ervaren en doorstroming van de energiestromen van het lichaam. Tezamen met de ademhaling, emoties en gedachten vormen zij de onderzoeksgebieden die uiteindelijk naar vrijheid, helderheid en wijsheid leiden. Dzogzen is een specifiek onderdeel van Vajrayana wat gezien kan worden als een esoterisch pad naar innerlijke bevrijding, waar Tantra ook onder valt.

 

 

Tantra

 

Er is veel verwarring over de betekenis van Tantra. Zo wordt tantra vaak gezien als een praktijk voor erotiek en seksualiteit. Seks is echter niet de essentie van tantra. Het gaat om levensenergie, wat zowel uit mannelijke als vrouwelijke energie bestaat. In tantra worden die energieën samengebracht. Er wordt gezegd dat wanneer mannelijke en vrouwelijke energie zijn verenigd de staat van ZIJN is bereikt. Seks binnen tantra wordt niet uitgesloten. Het gaat echter dan niet om het genot en of het bereiken van een hoogtepunt, maar om de utwisseling van energie. Het spreekt voor zich dat het gebruik van seksualiteit uit naam van Tantra gemakkelijk kan leiden tot verkeerde opvattingen over wat Tantra werkelijk is.

 

 

 

Het boeddhisme staat bol van rituelen en symboliek

 

Er zijn stromingen, zoals de Vajrayana, waar rituelen een belangrijk betekenis hebben. Deze zijn afkomstig uit de eeuwenoude Tibetaanse cultuur en worden uitgevoerd door monniken. We hoeven deze cultuur niet over te nemen, of monnik te worden, om de wijsheden uit het boeddhisme te gebruiken. Het is, denk ik, een grote uitdaging voor het boeddhisme om het praktiseren van de leer aan te passen aan de levensstijl in het westen, waar rituelen veel minder in passen door bijvoorbeeld alleen al het ontbreken van tijd.

 

 

Boeddhisme heeft een rijke schakering aan symbolen, die zijn ontstaan voor aspecten waar moeilijk woorden aan gegeven konden worden. De lotusbloem, een schelp, het levenswiel, de eeuwige knoop, de mandala, verschillende dieren en kleuren zijn symbolen die op verhalende en beeldende wijze een betekenis of een bepaalde energie kan duiden.

 

 

Een boeddhabeeld is ook symbool, met daarin diverse verweven symbolen zoals houdingen (mudra’s). Er bestaan talloze verschillende boeddhabeelden met allemaal een eigen betekenis en kwaliteit. Met name binnen het Tibetaans Boeddhisme worden specifieke boeddhafiguren gevisualiseerd. Het gaat om de kwaliteit van de specifieke boeddhakwaliteit bij jezelf op te wekken. Bijvoorbeeld mededogen.

Kwaliteiten kunnen ook gekoppeld zijn aan klanken (mantra's) Door meditatie en klank, wordt bij degene die mediteert de kwaliteit, die hij of zij ook in zich draagt, wakker geschud. Het is heel simpel. Als je bijvoorbeeld aandacht geeft aan de kwaliteit van liefdevolle vriendelijkheid zal de energie in je lichaam anders stromen dan wanneer je aandacht geeft aan haat of hebzucht. Bij veelvuldige zuivere aandacht voor een bepaalde kwaliteit kan op celniveau transformatie plaatvinden. Een boeddhabeeld wordt overigens niet 'aanbeden'. Dat is een groot misverstand. Het is een spiegel waarin je je eigen kwaliteiten kunt ontdekken.
Over het boeddhisme valt veel meer te schrijven. Bovenstaande is een beknopte uitleg van de basis. De afbeelding geeft de indeling van bepaalde onderwerpen weer, waar mindfulness ook een plaats in heeft.

 

 

Boeddhisme in de complementaire gezondheidszorg

 

Boeddhisme in complementaire zorg. Dat was waar dit artikel mee begon. Ik hoop dat duidelijk is dat het bestuderen van boeddhisme het bestuderen van jezelf behelst. Een belangrijk inzicht is dat waar we doorgaans geneigd zijn om buiten onszelf vervulling te vinden en geluk en tevredenheid te halen, het boeddhisme oefening en kennis aanreikt om die vervulling in jezelf aan te boren. Het is een kwestie van inzicht en herkenning wat door met name meditatie kan groeien.

 

Terugkomend op de vraag lijkt het mij geen goed idee om boeddhabeelden, gebedsvlaggen en andere rituele gebruiksvoorwerpen in ziekenhuizen tentoon te spreiden. De vraag gaat wat mij betreft meer over hoe we het boeddhisme kunnen gebruiken in de complemetaire gezondheidszorg zonder een quick-fix manier van het boeddhisme te maken. Kunnen we de de leerweg loskoppelen van de studie van de van oorsprong uitgebreide geschriften en toch de diepgang en rijkdom die het boeddhisme in zich heeft blijven toepassen? Kunnen we onderdelen uit het boeddhime gebruiken? Als een soort modulair boeddhisme.

Je moet het niet aan mij vragen. Ik ben ervan overtuigd dat het boeddhisme de gezondheidszorg veel kan bieden. Simpelweg omdat het mij veel heeft geboden en dat ook om mij heen heb gezien. Ook al is het modulair, mits dat kan  samengaat met een theoretische onderbouwing. 

Ieder mag ervan vinden wat hij/zij wil. Het liefst door het zelf te ervaren. Zelf te ondervinden hoe en of meditatie in combinatie met kennis je als mens kan laten groeien, of niet.

 

Rikkie Postema